Een paar jaar geleden organiseerde het Suermondt-Ludwig-Museum de veelgeprezen tentoonstelling "Schaduwgalerij" om de aanzienlijke verliezen van de Akense collectie tijdens de oorlog aan de orde te stellen, waarbij sommige werken nog steeds worden bewaard in de delen van Oekraïne die sindsdien door Rusland zijn geannexeerd. Het museum probeert nu systematisch de herkomst van schilderijen en beeldhouwwerken in de eigen collectie te onderzoeken op mogelijke nazi-gerelateerde aanwinsten en schenkingen om tot een overeenkomst te komen met de rechtmatige eigenaren en historisch onrecht te erkennen. Dit initiatief valt samen met de huidige wijziging van de Duitse restitutiepraktijk, die nu voorziet in bindende arbitrage voor alle betrokken partijen in plaats van een adviescommissie. Reden genoeg voor het Suermondt-Ludwig-Museum om een serie openbare lezingen te organiseren over de complexe kwestie van geroofde kunst en tegelijkertijd nieuwe inzichten te verwerven in de geschiedenis van het eigen museum.

do 28 nov, 19.00 uur

Waarom het de moeite waard is om in het verleden (van kunstwerken) te kijken

Lezing door dr. Jasmin Hartmann, Bonn

Moderatie: Till-Holger Borchert, directeur van het Suermondt-Ludwig-Museum

Een kunstwerk wordt kort voor de verkoop van een veiling gehaald, een museum wordt gevraagd een schilderij terug te geven, een particulier wil een kunstwerk nalaten dat verbonden is met een moeilijke herinnering in de familie.
Wat deze voorvallen met elkaar verbindt is het feit dat de herkomst van de kunstwerken directe en indirecte effecten heeft op het heden. De lezing nodigt het publiek uit om het verleden van de jaren 1930 en 1940 te visualiseren en tegelijkertijd de kansen en perspectieven die het biedt te herkennen.
Het Coördinatiebureau voor Herkomstonderzoek in NRW zet zich in voor verhalen als deze. Het is het centrale aanspreekpunt en de praktische spil voor alle aspecten van herkomstonderzoek.

Dr. Jasmin Hartmann is kunsthistoricus en is sinds 2022 hoofd van het Coördinatiebureau voor herkomstonderzoek in NRW. Samen met haar team ondersteunt ze meer dan 1.000 musea, bibliotheken en archieven bij alles wat met herkomstonderzoek te maken heeft. Van 2016 tot 2021 zette ze de toen nieuw opgerichte Provenance Research Unit van de deelstaathoofdstad Düsseldorf op - daarvoor werkte ze voor verschillende publieke instellingen en projecten op het gebied van herkomstonderzoek. Als onderzoeker, docent en mentor in onderwijs en training is ze al vele jaren bekend met de behoeften van verschillende sectoren en organisaties en zet ze zich in voor een systematische, efficiënte en duurzame infrastructuur in herkomstonderzoek.

Thu 12 Dec, 19.00 uur

Kunstbescherming en kunstaankopen tijdens het nationaalsocialisme en de Tweede Wereldoorlog - Het voorbeeld van het Suermondt Museum in Aken en zijn directeur Felix Kuetgens

Lezing door Dr Elisabeth Furtwängler, Berlijn

Gespreksleider: Dr. René Rohrkamp, directeur van het Stadsarchief Aken

Felix Kuetgens (1890 - 1976) had van 1923 tot 1955 de leiding over het Suermondt Museum. Tijdens zijn ambtsperiode kwam een groot aantal kunstwerken in de collecties van het museum terecht, deels in de vorm van schenkingen en deels door aankopen - de laatste vooral op de regionale en lokale kunstmarkt. Kuetgens was tijdens de oorlog in bezet Frankrijk gestationeerd als vertegenwoordiger van de militaire kunstbescherming en was daar onder andere verantwoordelijk voor het controleren van de kunstmarkt om een te grote export van cultuurgoederen te voorkomen. Desondanks gebruikte hij zijn positie in Parijs om aankopen te doen voor de Akense collecties en om zijn collega's van andere Duitse musea te ondersteunen bij hun aankopen. Het moet nog worden opgehelderd in hoeverre hij ook betrokken was bij de machinaties van wat de Geallieerden de "Rijnlandbende" noemden rond het nationaalsocialistische hoofd culturele zaken Hans-Joachim Apffelstaedt, die cultureel bezit in de bezette westelijke gebieden dat als "Rijns" werd beschouwd, wilde lokaliseren en terugvorderen. De lezing gaat dieper in op de ambivalente (acquisitie)activiteiten van de Akense museumdirecteur.

Dr. Elisabeth Furtwängler werkt als freelance kunsthistoricus en herkomstonderzoeker voor verschillende musea en instellingen, waaronder de Stiftung Stadtmuseum Berlin en het Museum Folkwang Essen. Na haar werk in de kunsthandel werkte ze als onderzoeksassistent aan de Universiteit van Leipzig en promoveerde ze op artistieke prenten in het naoorlogse Parijs. Als mededirecteur van het Frans-Duitse samenwerkingsproject "Repertorium der Akteure auf dem französischen Kunstmarkt während der deutschen Besatzung, 1940-1945" (TU Berlijn/INHA Parijs) onderzocht ze vooral de aankoopactiviteiten van Duitse musea in bezet Frankrijk en publiceerde ze samen met Mattes Lammert de bloemlezing "Kunst und Profit. Musea en de Franse kunstmarkt in de Tweede Wereldoorlog".

Thu 16.01.2025, 19.00 uur

Herkomstonderzoek in Zwitserland. Het Kunstmuseum Basel als voorbeeld

Lezing door Dr. Tessa Friederike Rosebrock, Bazel

Moderatie: Prof. Dr. Alexander Markschies, RWTH Aken Universiteit

Het was de Zwitserse delegatie op de Washington Conference on Holocaust-Era Assets in 1998 die de aanname van een wet om onopgeloste eigendomskwesties uit de Tweede Wereldoorlog te regelen, tegenhield. Als neutrale staat die niet betrokken was bij vijandelijkheden, drong het land aan op andere, flexibelere richtlijnen voor het omgaan met cultureel eigendom dat in beslag was genomen en verloren gegaan als gevolg van nazivervolging. De Washington Principles werden dus aangenomen als soft law, als een morele verplichting. Als gevolg hiervan had Zwitserland geen nationale set regels over hoe te handelen binnen de instellingen die culturele eigendommen bewaren, zoals de Duitse "Handreichung". Met respect voor de federale soevereiniteit van de kantons begon de Zwitserse federale dienst voor cultuur vanaf 2016 financiering te verstrekken voor herkomstonderzoek en verbond de verdeling ervan aan bepaalde richtlijnen, maar hoe musea te werk gaan in het geval van restitutieverzoeken of geïdentificeerd "verloren eigendom" in de collectie is nog steeds de verantwoordelijkheid van de individuele instellingen. De lezing laat zien hoe succesvol herkomstonderzoek wordt uitgevoerd in het Kunstmuseum Basel.

Dr. Tessa Friederike Rosebrock studeerde kunstgeschiedenis en moderne Duitse literatuur in München, Parijs en Berlijn. Ze deed praktische museumervaring op in de Hamburger Kunsthalle en de Neue Nationalgalerie Berlijn; later werkte ze ook aan een wetenschappelijk onderzoeksproject in de stedelijke musea in Straatsburg. Haar proefschrift over museum- en tentoonstellingsbeleid in Duitsland en Frankrijk tijdens het "Derde Rijk" en in de direct naoorlogse periode aan de hand van het voorbeeld van de kunsthistoricus Kurt Martin (1899 - 1975) werd meerdere malen bekroond, meest recentelijk in 2017 met de prijs van de "Salon du livre et de la revue d'art du Festival de l'histoire de l'art à Fontainebleau", wat resulteerde in de vertaling van het boek in het Frans. Van 2009 tot 2020 werkte ze als herkomstonderzoeker en curator bij de Staatliche Kunsthalle Karlsruhe. Sinds 2021 geeft ze leiding aan de afdeling Provenance Research van het Kunstmuseum Basel. Ze heeft verschillende tentoonstellingen samengesteld over onderwerpen in verband met herkomstonderzoek en is de auteur van talrijke publicaties.