De oorsprong van het stadsarchief gaat terug tot de 12e eeuw. Het oudste document van gemeentelijke oorsprong is een diploma van keizer Frederik I van 9 januari 1166. Het oudste document van niet-gemeentelijke oorsprong is een document dat op 21 januari 1018 door keizer Hendrik II werd uitgegeven voor de abdij Burtscheid.
De eerste lijsten met documenten in het documentenarchief van de stad bestonden waarschijnlijk al in de 14e eeuw. In de 16e eeuw werd het documentenarchief ingericht in de Granustoren van het stadhuis van Aken. Het beheer van dit archief viel onder de verantwoordelijkheid van de stadssecretaris, die superieur was aan de kanselarij. In de 17e eeuw werd begonnen met de registratie van afzonderlijke delen van het archief, maar dit ging pas verder in de 18e eeuw. In 1760 werd er voor het eerst een gemeentearchivaris aangesteld in de persoon van licentiaat Schwartz, maar er is weinig bekend over zijn werk.
Tot het einde van de keizerstad werd in Aken het onderscheid tussen documentenarchief en dossierarchief gehandhaafd. De dossiers bleven in een soort oud register en werden in de 18e eeuw voor het eerst door griffiers verzorgd.
Dit onderscheid tussen document- en dossierarchieven en hun gescheiden opslag betekende dat op een paar na alle dossiers en manuscripten werden vernietigd tijdens de grote stadsbrand van 1656, terwijl de documenten die in de Granus-toren waren opgeslagen aan vernietiging ontsnapten.
In 1794 werden de archieven van de stad verplaatst naar de rechteroever van de Rijn om te ontsnappen aan de oprukkende Fransen. Deze documenten keerden terug in 1797. Sommige archieven die door de Fransen als waardevol werden beschouwd, werden vervolgens naar Parijs gebracht. Het merendeel van deze in beslag genomen archieven werd in 1815 teruggegeven.
Sinds de Franse tijd is het archief voortdurend bemand geweest door een archivaris die het archief van archieven en documenten verzorgde.
De archivarissen en archiefdirecteuren waren:
1803-1821 Karl Franz Meyer de Jongere,
1821-1862 Friedrich Ludwig Kraemer, archivaris, registrator en journalist,
1862-1867 Joseph Gerhard Laurent, bibliothecaris en archivaris,
1867-1884 Peter Stephan Käntzeler,
1884-1911 Richard Pick,
1911-1945 Dr. Albert Huyskens,
1945-1948 dr. Heinrich Schiffers, directeur van het Diocesaan Archief en waarnemend directeur van het Stadsarchief,
1948-1966 Dr. Bernhard Poll,
1966-1971 Dr. Erich Meuthen,
1972-1997 Dr. Herbert Lepper,
1997-2014 Dr. Thomas R. Kraus en
vanaf dec. 2014 Dr. René Rohrkamp.
Sinds de Franse tijd waren de archieven ondergebracht in verschillende, meestal ontoereikende kamers in het stadhuis. Pas in 1886-1890 werden er aparte ruimtes gebouwd voor het stadsarchief op de Fischmarkt achter de gevel van het oude Grashaus.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden de archieven opgeborgen, goed verpakt in dozen, zodat het stadsarchief geen grote oorlogsverliezen leed.
Omdat de extra archiefruimtes in het aangrenzende bibliotheekgebouw tijdens de oorlog waren verwoest en niet waren hersteld, maar er tegelijkertijd grote hoeveelheden dossiers moesten worden overgebracht vanuit de gemeentelijke administraties, waren de ruimtes van het stadsarchief al snel niet meer toereikend. Nieuwere dossiers moesten vaak in ongeschikte kelders worden opgeslagen.
Pas in 1981 kreeg het archief een geschikte, functionele buitenopslag. In 1987 werd daar ook een restauratiewerkplaats ingericht.
Het tijdperk van het stadsarchief in het Grashaus eindigde in 2012 met de verhuizing naar de Nadelfabrik. Voor het eerst zijn alle archiefbezittingen van het Grashaus en de verschillende externe opslagruimtes nu samengebracht op één plek op een totale oppervlakte van ongeveer 5.000 vierkante meter.
Het voormalige hoofdkantoor van Rheinnadel, met zijn moderne stapels en hedendaagse apparatuur in een moderne leeszaal, kantoren en restauratiewerkplaats, biedt een zeer goede werkomgeving voor het publiek en de archiefmedewerkers. Het stadsarchief werd in 2013 heropend op zijn nieuwe locatie.
Meer informatie over de geschiedenis van het archief is te vinden in de volgende literatuur:
- Kaemmerer, Walter:
Das Aachener Stadtarchiv in reichsstädtischer Zeit. in: Zeitschrift
des Aachener Geschichtsvereins vol. 57 (1936), pp. 18-31. - Pick, Richard:
Das Aachener Stadtarchiv. in: Festschrift zur 72. Versammlung
deutscher Naturforscher und Ärzte, Aachen 1900, pp. 214-225. - Lepper, Herbert:
Das Stadtarchiv Aachen. in: Der Archivar 44 (1991), pp. 397-403 - Lepper, Herbert:
Das Stadtarchiv Aachen und seine Archivare 1821-1945.
in: Zeitschrift des Aachener Geschichtsvereins Vol. 84/85 (1978),
pp. 579-680.